Bu yazımızda Psikolojik İlk Yardım (PİY) kavramına, ne olup ne olmadığına, kimlere ve nerelerde sunulabildiğine, amaçlarına, 3 adımda nasıl sunulacağına, yapılması ve yapılmaması gerekenlere, söylenmesi-yapılması gerekenler ve söylenmemesi-yapılmaması gerekenler ile yardımcı olabilecek çeşitli egzersizlere değinilecektir.

Psikolojik İlk Yardım (PİY) Nedir?

Bir kriz esnasında veya hemen sonrasında sunulan ilk psikososyal müdahalelerdir. Olayın sıkıntısını azaltmayı, kısa ve uzun vadede daha uyumlu işlevler kazandırmayı amaçlayan bir dizi eylemden oluşur.
Bireylerin kendini güvende hissetmesine, başkalarıyla bağ kurmasına, sakinleşmesine, umut geliştirmesine, sosyal, fiziksel ve duygusal desteğe güvenli ve hızlı erişmesine, yaşanan travmatik durum için birey veya topluluk olarak yalnız olmadığını ve kendilerine yardım edileceğini hissetmesine katkı sağlar.
Kişileri zorlamayan pratik bakım ve destek sağlamaktır.
Bireylerin ihtiyaçlarını ve kaygılarını belirlemektir.
İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılamalarına yardımcı olmaktır.
Bireyleri konuşmaya zorlamadan dinlemektir.
İnsanları rahatlatmak ve sakin hissetmelerine yardımcı olmaktır.
İnsanların bilgi, hizmet ve sosyal destek sistemlerine ulaşmalarına yardımcı olmaktır.
İnsanları gelecekteki olası zararlardan korumaktır.

Psikolojik İlk Yardım (PİY) Ne Değildir?

Sadece profesyonellerin yapabileceği bir eylem değildir.
Profesyonel psikolojik danışma uygulaması değildir.
Strese neden olan olayın detaylı bir şekilde tartışılmasını içermez. Psikolojik anlamlandırma (debriefing) değildir.
Kişilere, başlarına ne geldiklerini analiz etmelerini ya da zaman ve olayları sıralamalarını istemek değildir.
İnsanların hikayelerini dinlemek için hazır bulunmayı içermesine rağmen, onlara olaydaki duygu ve tepkilerini anlatmaları için baskı yapmak değildir.

Psikolojik İlk Yardım (PİY) Kimler İçindir?

Travmatik bir olay ya da kriz durumlarının hemen sonrasında stres altındaki tüm yaş gruplarından bireylere uygulanabilir ancak herkes PİY’e ihtiyaç duymayabilir.
Ayrıca bazı bireylerin daha ileri düzey desteğe ihtiyacı olabilir: Acil medikal bakıma ihtiyacı olan ve ciddi hayati tehlike taşıyan yaralılar, kendilerine ve çocuklarına bakamayacak düzeyde üzgün insanlar, kendine zarar verebilecek insanlar, başkalarına zarar verebilecek insanlar

Psikolojik İlk Yardım (PİY) Nerelerde Sunulabilir?

Yeterince güvenli olan, krizden etkilenen bireyin mahremiyetini koruyabilecek her yerde verilebilir. Bunlar sağlık merkezleri, sığınaklar, kamplar, okullar ve gıda yardımlarının dağıtıldığı yerler olabilir.

8 Temel Eylem İlkesi ve Amaçları

  1. Bağlılık ve Temas Kurma: Müdahaleci olmayan şekilde bireylerin sorularına cevap vermek veya şefkatli bir iletişim kurmak
  2. Güvenlik ve Rahatlık Sağlama: Güvenliği anlık olarak izlemek ve sürekli artırmak, fiziksel ve duygusal rahatlığı sağlamak
  3. Dengeleme/Stabilizasyon: Duygusal olarak bunalmış veya kafası karışmış bireyleri sakinleştirmek ve gerekirse yönlendirmek
  4. Bilgi Toplama: Travmatik olaydan etkilenen bireylerin acil ihtiyaçları ve endişelerini belirlemek, ek bilgi toplamak ve bu ihtiyaçları karşılamak için PİY müdahalelerini uyarlamak
  5. Pratik Yardım: Bireylerin acil ihtiyaçları ve sorunları için pratik yardım sunmak
  6. Sosyal Destek İçin Bağlantı Kurma: Aile, arkadaşlar vb. tüm destek kaynakları ile kısa veya sürekli temasların kurulmasına yardımcı olmak
  7. Başa Çıkma Becerileri Hakkında Bilgi: Stres tepkilerini ve stresi azaltmak, daha işlevsel bir uyumu teşvik etmek için başa çıkma hakkında bilgi sağlama
  8. Ortak Hizmetlere Erişim ve Bağlantı Kurma: Bireylerin şu anda ihtiyaç duydukları veya gelecekte ihtiyaç duyacakları mevcut hizmetlere ulaşımını sağlama

3 Adımda PİY

Hazırlık:
Kriz olayı hakkında bilgi edinin: Ne oldu? Ne zaman ve nerede oldu? Yaklaşık kaç kişi etkilendi?
Mevcut hizmetler ve destekler hakkında bilgi edinin: Temel ihtiyaçları kim karşılıyor? Müdahale ekibi kimlerden oluşuyor?
Emniyet ve güvenlik problemleri hakkında bilgi edinin: Kriz olayı bitti mi yoksa devam ediyor mu? Etrafta ne tür tehlikeler var?
1- İZLE:
-Güvenliği kontrol edin: Çevrede çatışma, hasarlı yollar, güvenli olmayan binalar, yangın veya sel tehlikesi olup olmadığını
-Acil temel ihtiyaçları olan kişileri kontrol edin: Ciddi yaralanma ve acil tıbbi desteğe ihtiyaç duyanları belirleme, enkaz altında ya da tehlikeli bir durumda olup kurtarılması gerekenleri belirleme
-Ciddi stres tepkileri gösteren insanları kontrol edin: Aşırı üzgün görünen, kendi kendine hareket edemeyen, başkalarına tepki veremeyen ya da şokta olanları, en çok stres altında olanları belirleme
2- DİNLE: Gözle/Kulakla ve Kalple
-Desteğe ihtiyacı olabilecek insanlara yaklaşın: Saygılı ve kültürlerine uyumlu şekilde yaklaşın, adınızı ve kuruluşunuzu tanıtın, yardım sağlayıp sağlayamayacağınızı sorun, konuşmak için uygun bir yer bulun, rahat etmesine yardımcı olun –bir bardak su gibi-
-İnsanların ihtiyaç ve kaygılarını sorun: Onlar için o sırada neyin önemli olduğunu bulun ve önceliklerini belirlemelerine yardımcı olun
-İnsanları dinleyin ve sakinleşmelerine yardımcı olun: Göz teması kurma, sakin ve yumuşak bir ses tonuyla konuşma, güvende olduklarını hatırlatma
(Sayfanın sonunda nefes, dengeleme ve aşamalı kas gevşetme egzersizleri verilecektir).
3- BAĞ KUR:
-İnsanların temel ihtiyaçlarını bildirmelerine ve hizmetlere ulaşmalarına yardım edin: Yiyecek, su, barınak, giyim ve sağlık önlemleri gibi temel ihtiyaçlar
-Problemleriyle baş etmelerine yardım edin: Olumlu başa çıkma stratejilerini güçlendirin, olumsuz başa çıkma stratejilerinden kaçının. Dinlenme, düzenli yeme-içme, sosyal vakit geçirme, rahatlatıcı faaliyetlerde bulunma –egzersiz,yürüyüş, dua, oyun- ve başkalarına yardım olumlu başa çıkma stratejileriyken sigara, alkol, uyuşturucu madde kullanma, tüm gün uyuma veya tüm gün çalışma, sosyal açıdan kendini soyutlama, kişisel bakıma dikkat etmeme, şiddet uygulama gibi durumlar olumsuz başa çıkma stratejileridir.
-Bilgi verin: Olay, olaydan etkilenen tanıdıkları veya başkaları, güvenlikleri, hakları, hizmetlere ve ihtiyaç duydukları şeylere nasıl ulaşacakları konularında
-İnsanların sevdikleriyle bağlantı kurmasına ve sosyal destek almasına yardım edin: Aile (ebeveynler ve çocuklar)-geniş aile-akrabalar-sevdikler, aile dostları-dini gruplar

Özel Yardıma İhtiyaç Duyabilecek Kişiler

A- Çocuklar ve Ergenler
B- Sağlık sorunları veya engeli olanlar
C- Ayrımcılığa veya şiddete maruz kalma riski olanlar
Çocuk ve Ergenlerle Çalışma
Çocuğun hizasına inerek iletişim kurun.
Duygularını dile getirmelerine yardımcı olun. (Örn. Kızgınsın, üzgünsün, korktun, endişelisin vb.)
Çocukların davranışlarında ve dil kullanımlarında gelişimsel gerileme gösterebileceklerini unutmayın.
Kullandığınız dili gelişim düzeylerine göre ayarlayın.
Çocuklarına uygun ve yeterli desteği sağlayabilmelerine, rutinlerini sürdürebilmelerine yardımcı olmak için ebeveyni ile de konuşun.
Çocukları bakım verenleriyle bir arada tutun. Onlardan ayrılmalarına izin vermemeye çalışın.
Yanında kimsesi olmayan bir çocuğu güvenilir bir çocuk koruma kurumuna yönlendirin.
Yaralı insanlara veya yıkımlara tanıklık etmekten, üzücü hikayeler duymaktan koruyun. Herhangi bir kişi veya medya üyesi ile görüşme yapmalarını engelleyin.
Ergenlerle “yetişkinden yetişkine” mesajıyla konuşun.
Ergenlerin özerklik ihtiyacına saygı gösterin.
Ergenlerin yardım isteme ve yardım alma konularındaki duyarlılıklarına saygılı olun.
Ergenlerin tepkilerini kontrol etmede zorlanabileceklerini unutmayın, tepkilerini kişiselleştirmeyin.
Ergenlere yönelik akran desteği ve sosyal destek ağlarından yardım almaya önem verin.
Yardımı Sonlandırma:
Durumun, yardım ettiğiniz kişinin ve kendi ihtiyaçlarınızın değerlendirmesini yapın.
Eğer durum uygunsa yardımı sonlandıracağınızı açıklayın ve sizden sonra bir başkası yardıma devam edecekse bu kişiyi krizden etkilenen insanlarla tanıştırın.
Yardım ettiğiniz kişilerin diğer servis hizmetlerinden faydalanmalarını sağladıysanız bundan sonra nelerle karşılaşacaklarını anlatın ve desteğin takibi için gerekli bilgileri verdiğinizden -emin olun.
Yardım ettiğiniz kişiye iyi dileklerinizi sunup olumlu bir şekilde veda edin.
YAPIN YAPMAYIN
Dürüst ve güvenilir olun Bir yardım sağlayıcı olarak ilişkilerinizi kötüye kullanmayın
İnsanların kendi kararlarını verme haklarına saygı duyun Yardım karşılığında para ya da herhangi bir iyilik istemeyin
Kendi önyargılarınızın ve eğilimlerinizin farkında olun ve onları bir kenara bırakın Yerine getiremeyeceğiniz sözler ya da yanlış bilgiler vermeyin
İnsanları şu an yardım istemeseler dahi ileride istediklerinde yardıma ulaşabilecekleri konusunda bilgilendirin Becerilerinizi abartmayın
Mahremiyetine saygı gösterin ve gerekiyorsa hikayeyi gizli tutun Kişileri yardım almaya zorlamayın, ısrarcı ve rahatsız edici olmayın
Kişilerin kültürüne, yaşına ve cinsiyetine uygun bir şekilde davranın Size hikayelerini anlatmaları için baskı yapmayın
  Kişilerin hikayelerini başkalarıyla paylaşmayın
  Kişileri eylemleri ya da duygularından ötürü yargılamayın
 
SÖYLENMESİ VE YAPILMASI GEREKENLER SÖYLENMEMESİ VE YAPILMAMASI GEREKENLER
Konuşmak için sessiz bir yer bulmaya ve dışarıdan gelebilecek dikkat dağıtıcı şeyleri en aza indirmeye çalışın Kişiyi hikayesini anlatması için zorlamayın
Mahremiyete saygı gösterin ve uygunsa hikayeleri gizli tutun Kimsenin hikayesini yarıda kesmeyin veya aceleye getirmeyin
Kişinin yanında durun ama aynı zamanda yaşına, cinsiyetine ve kültürüne uygun bir mesafede kalın Uygun olduğundan emin değilseniz kişiye dokunmayın
Dinlediğinizi bilmelerini sağlayın (Örneğin başınızı sallayın veya “hıhı” gibi tepkiler verin) Kişilerin ne yaptıklarını, yapmadıklarını ya da nasıl hissettiklerini yargılamayın
Sabırlı ve sakin olun “Böyle hissetmemelisiniz” ya da “Yaşadığınız için şanslı hissetmelisiniz” şeklinde tepkilerden kaçının
Eğer sahipseniz doğru bilgi sağlayın. Ne bildiğiniz ya da bilmediğiniz konusunda dürüst olun. Bilmiyorsanız “Bilmiyorum ama sizin için öğrenmeye çalışacağım” diyebilirsiniz Bilmediğiniz şeyleri uydurmayın
Bilgiyi kişinin anlayabileceği biçimde verin. Basit tutun Çok teknik terim kullanmayın
Kişilerin kendilerini nasıl hissettiklerini ve size anlattıkları kayıp ya da önemli olayları anladığınızı belli edin. Örneğin “Çok üzgünüm, sizin için ne kadar üzücü olduğunu hayal edebiliyorum” diyebilirsiniz Kişilere başkalarının hikayesini anlatmayın
Kişileri güçlü yanları ve kendilerine nasıl yardım ettikleri konusunda bilgilendirin Kendi sorunlarınız hakkında konuşmayın
Sessizliğe izin verin Doğru olmayan sözler ya da güvenceler vermeyin
  Kişilerin tüm problemlerini onlar için çözmek zorundaymış gibi düşünüp davranmayın
  İnsanları güçlü yanlarından ve kendilerine bakabilecekleri duygusundan uzaklaştırmayın
  İnsanlarla olumsuz kelimeler (örneğin çıldırmış veya deli gibi) kullanarak konuşmayın
 
*Nefes Egzersizi
Başlamadan önce, rahat bir sandalyede sırtınız desteklenmiş ve ayaklarınız yerde olacak şekilde oturun.
-Rahat ettiğiniz bir şekilde oturun ya da yatağa uzanın.
-Burnunuzdan, dört saniyeye yayarak nefes alın.
-İçinize çektiğiniz havayı iki saniye tutun.
-Yine burnunuzdan, altı saniyeye yayarak nefesinizi bırakın.
Bu tekniği birkaç kez tekrar uygulayın.
*Dengeleme (Stabilizasyon)
Ellerinizi ve ayaklarınızı serbest bırakacak şekilde, rahat bir pozisyonda oturun.
-Nefesinizi yavaş ve derin şekilde alıp vermeye başlayın.
-Etrafınıza bakın ve sizde herhangi bir rahatsızlık veya stres hissi uyandırmayan beş objenin adını zihninizde tekrarlayın.
-Yavaş ve derin nefes alıp vermeye devam edin.
-Şimdi etrafınızda duyduğunuz seslere kulak verin ve sizde herhangi bir rahatsızlık ya da stres hissi uyandırmayan beş sesi zihninizden geçirin.
-Yavaş ve derin nefes alıp vermeye devam edin.
-Ve şimdi bedensel duyumlarınıza ve nasıl hissettiğinize dikkat etmeye çalışın ve sizde herhangi bir rahatsızlık ya da stres hissi uyandırmayan beş hissin ne olduğunu zihninizden geçirin.
-Nefesinizi yavaş ve derin şekilde alıp verin.
*Aşamalı Kas Gevşetme
Rahatça oturun, ancak uyumanıza yol açacak bir pozisyondan kaçının. Nefes alıp verme hızınızı yavaşlatın. Hazır olduğunuzda, ilk kasınızı gereceksiniz. Her bir kas grubunu, gerginliği iyice hissedene kadar (ancak ağrı duymayacak şekilde) gerdiğinizden emin olup, beş saniye boyunca germeyi sürdürmeniz; ardından aynı kas grubunu gevşetip on saniye boyunca bu gevşeme halini hissetmeniz gerekiyor. Bunu aynı kas için iki kez tekrarlayacaksınız. Kasınızın gergin ve gevşemiş hali arasındaki farkı hissetmeye çalışın.
-İlk olarak sağ elinizi ve kolunuzun alt kısmını gerecek şekilde yumruğunuzu sıkın, beş saniye bekleyin, bırakın, bırakın, on saniye bu gevşemiş hali duyun. Şimdi aynı şekilde yine sağ elinizi yumruk yapın ve kolunuzun alt kısmındaki gerginliği de hissedin, bekleyin ve bırakın.
-Şimdi, sağ üst kolunuzu germek için, kasınız ortaya çıkacak şekilde alt ön kolunuzu omzunuza yanaştırın. Gerginliği beş saniye boyunca hissedin ve bırakın, gevşemiş hali on saniye sürdürün. Germe ve gevşetmeyi aynı şekilde tekrarlayın.
Germe ve gevşetmeye şu kas gruplarıyla devam edin:
-Sol el ve alt ön kol
-Sol üst kol
-Alın (Kaşlarınızı, şaşırmışsınız gibi bir ifade alacak şekilde, mümkün olduğunca yukarı kaldırın)
-Gözler ve yanaklar (İyice sıkın)
-Ağız ve çene (Ağzınızı, esnediğiniz zamanki gibi geniş bir şekilde açın)
-Boyun (Buradaki kasları gererken yavaş ve dikkatli olun. Mümkünse yüz üstü yatın ve tavanda bir noktaya bakacakmışsınız gibi başınızı kaldırın)
-Omuzlar (Omuzlarınızı kulaklarınıza yaklaştırırken kaslarınızı gerin)
-Sırt (Omuzlarınızı birbirine yanaştırmaya çalışırmışçasına arkaya doğru itin)
-Göğüs ve mide (Göğsünüz ve mideniz şişecek şekilde derin nefes alın)
-Kalçalar (Kalçanızdaki kasları sıkın)
-Sağ üst bacak
-Sağ alt bacak (Kramp girmesini önlemek için bunu yavaşça ve dikkatli bir biçimde yapın. Ayak parmaklarınızı kendinize doğru gererek bacağınızı kasın)
-Sağ ayak: Ayak parmaklarınızı diğer yöne doğru gerin)
-Sol üst bacak
-Sol alt bacak
-Sol ayak
Bir sonraki yazımızda ise Travma Sonrası Stres Bozukluğuna (TSSB) değineceğiz.
KAYNAKLAR
Savi Çakar, F., Deniz, M. E., & Tanhan, F. (2020) Afet, kriz ve travma sonrası psikolojik ilk yardım. F. Savi Çakar (Ed.), Çocuk ve ergenlerde travma, kayıp ve yas danışmanlığı kuram ve uygulamaları (s. 333-355). Pegem Akademi.
Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği (2014). Psikolojik ilk yardım: Saha çalışanları için rehber. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/20280/mod_resource/content/1/5.%20Psikolojik%20%C4%B0lk%20Yard%C4%B1m%20K%C4%B1lavuz.pdf
World Health Organization (2011). Psychological first aid: Guide for field workers. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/44615/9789241548205_eng.pdf
Türk Psikiyatri Derneği. Gerginlikle başa çıkmak için uygulanabilecek yöntemler. https://psikiyatri.org.tr/uploadFiles/2132020115258-gevsemebrosur.pdf