Bu yazımızda travma tanımına, travmatizasyon çeşitlerine, travma sonrası tepkilerin aşamalarına ve bu tepkileri etkileyen çeşitli faktörlere, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tanı kriterlerine ve TSSB için önerilen psikoterapi yöntemlerine değinilecektir.

Travma nedir?

Travma, bir kaza, tecavüz veya doğal afet gibi korkunç bir olaya verilen duygusal bir tepkidir (APA).

Birincil travmatizasyon ve İkincil travmatizasyon

Travmatik bir olaya doğrudan maruz kalmak birincil travmatizasyon olarak tanımlanırken travmatik bir olayı duymak/öğrenmek veya böyle bir olay geçirmiş birisine yardım hizmeti vermekle gelişen durum ise ikincil travmatizasyon olarak tanımlanır.

Travma Sonrası Tepkiler Aşaması

  1. Karmaşa (Şok) Aşaması: Travma yaşantısı olan birey kontrolünü kaybeder, kontrol sağlamak için bilinçli bir çaba gösteremez. Bireyin öznel algısına bağlı olarak güvende olduğu hissi oluncaya ya da travmatik olayın “ilk vuruş etkisi” ortadan kalkıncaya kadar bu aşama sürer.
  2. Rahatlama ve Şaşkınlık Aşaması: Travmanın ilk vuruş etkisi ortadan kalktıktan sonra geçici bir rahatlama olur. Ardından şaşkınlık içerisinde “Ne oldu? Neden oldu?” gibi sorularla bilişsel yargılama süreci başlar.
  3. Kaçınma Aşaması: Travma yaşantısı olan birey travmayı çağrıştıran her türlü uyarandan kendini uzak tutmaya çalışır. Sosyal ortamlardan kaçınıp içine kapanabilir. Kaçınma, korku, gerginlik ve huzursuzluğu geçici olarak hafifleten bir başa çıkma yöntemidir.
  4. Yeniden Değerlendirme Aşaması: Travma ile yeniden yüzleşme aşamasıdır. Birey travmatik süreci zihninde tekrar gözden geçirir. Benliğini en az yaralayacak şekilde tramatik olayın öyküsünü yeniden yazmaya çalışmaktadır. Tekrarlayarak, anlatarak, bu haliyle kabul edilmesi çok zor olan travmatik gerçekliği, kendilik imgesine yerleştirmeye çalışır. Bu dönem çok uzun sürebilir hatta bazen aşılamayabilir.
  5. Uyum Aşaması: Travmaya maruz kalan bireyin bu son döneme ulaşabilmesi için, olayı, olay esnasındaki davranışlarını ve izleyen süreçte yaşananları özümlemesi gerekir. Uyum dönemine ulaşmada kişinin travma öncesi bazı özelliklerinin yanı sıra; stresle baş etme gücü, travmatik olayın şiddeti, travmadan görülen zararın düzeyi, olay sonrasında yeterli toplumsal ruhsal ve tıbbi destek görüp görmeme gibi etkenler belirleyici rol oynamaktadır (Figley, 2005; Akt. Savi Çakar, 2019).

Travma Sonrası Tepkileri Etkileyecek Faktörler

  1. Bireysel Özellikler: Cinsiyet, yaş, ırk, sosyoekonomik düzey, baş etme becerileri, ailesel işlevsellik düzeyi, travma geçmişine sahip olmak, genetik yatkınlık, travma sırasında disosiyasyon yaşantılama, travma esnasında veya hemen sonra yaşanan yüksek stres düzeyi
  2. Stres Kaynağına Bağlı Özellikler: Kasıtlı şiddet olayları, yaşama ilişkin doğrudan tehdit olması, fiziksel yaralanma, ölüme tanık olma gibi durumlar, travmaya bağlı sevilen birinin kaybı, öngörülemezlik ve kontrol edilemezlik, cinsel travmalar, uzun süreli ve sık yaşanan travmalar olması
  3. Bireyin Çevresine Bağlı Özellikler: Aile üyeleri, arkadaşlar gibi sosyal çevrenin kabul edici, ilgi ve bakım verici, destekleyici tepkileri olması (Briere ve Scott, 2014; Akt. Savi Çakar, 2019).

Travma Sonrası Stres Bozukluğu nedir? Belirtileri nelerdir? (DSM-5)

  1. Ölüm, ciddi yaralanma veya cinsel saldırıya veya tehdidine maruz kalmak (biri veya birden çoğuyla)

-Doğrudan travmatik bir olay yaşama
-Başkalarının başına gelen travmaya tanık olma
-Böyle bir olayın yakın bir aile üyesi veya yakın arkadaşının başına geldiğini öğrenmek
-Travmatik olayın rahatsız edici detaylarına tekrarlayan veya aşırı biçimde maruz kalma

  1. Travmatik olaydan sonra başlayan biçimde travmatik olayla ilişkili girici belirtiler (Yeniden Yaşantılama) (birinin veya daha çoğunun)

-Olayın sıkıntı veren biçimde, elde olmadan tekrar tekrar anımsanması
-İçeriği veya duygulanımı travmatik olayla ilişkili yineleyici sıkıntı veren rüya (kabus) görme
-Travmatik olayı yeniden oluyormuş gibi hissetme ya da davranma gibi disosiyatif (çözülme) tepkileri (örn. Flashback –uyanıkken olayın yeniden yaşanıyor hissi)
*Disosiyatif amnezi: Travmatik olayın önemli bazı yanlarını hatırlayamama
*Depersonalizasyon (kendine yabancılaşma): Kişinin zihinsel süreçlerinden ya da vücudundan koptuğu duyumunu yaşadığı, sanki bunlara dışarıdan bir gözlemciymiş gibi baktığı, sürekli ya da yineleyici yaşantılar
*Derealizasyon (gerçekdışılık): Çevredekilerin gerçekdışı olduğuna ilişkin yaşantılar
-Kişinin olayı hatırlatan ipuçlarına karşı aşırı ve yoğun psikolojik sıkıntıyla tepki vermesi
-Kişinin olayı hatırlatan ipuçlarına karşı fizyolojik olarak belirgin tepki vermesi

  1. Kaçınma belirtileri (birinin veya her ikisinin)

-Travmayı hatırlatan anı, düşünce, duygulardan kaçınma çabası (içsel kaçınma)
-Travmatik olayla ilgili anı, düşünce, duyguları tetikleyen dışsal yerlerden, aktivitelerden, konuşmalardan kaçınma (dışsal kaçınma)

  1. Biliş ve duygu durumda olumsuz değişiklikler (ikisi veya daha çoğunun)

-Örseleyici olayın önemli bir yönünü anımsayamama
-Kendisi, diğerleri veya dünyayla ilgili kalıcı ve abartılı olumsuz inanç ve beklentiler
-Travma ve travmanın nedeniyle ilgili kendisi veya çevreyi suçlamaya yol açan kalıcı çarpık bilişler
-Kalıcı olumsuz duygudurum (örn. Korku, dehşet, öfke, suçluluk veya utanç)
-Önemli aktivitelere karşı ilgi ve katılımda azalma
-Diğerlerinden yabancılaşma veya ayrıklık hissi
-Kalıcı bir şekilde olumlu duygular yaşayamama (örn. Mutluluk, sevgi, tatmin)

  1. Aşırı uyarılma belirtileri (ikisi veya daha çoğunun)

-İnsanlara ya da nesnelere karşı sözel veya sözel olmayan saldırganlık, kızgın davranışlar, öfke patlamaları
-Dikkatsiz kendine zarar veren davranışlar
-Her an tetikte olma
-Aşırı irkilme tepkisi
-Odaklanma güçlükleri
-Uyku bozukluğu (uykuya dalmakta ya da uykuyu sürdürmekte güçlük ya da dingin olmayan bir uyku uyuma)

  1. B-C-D-E ölçütlerindeki belirtilerin 1 aydan uzun sürmesi

Önerilen Psikoterapi Yöntemleri (APA, 2017)

  1. Bilişsel Davranışçı Terapi

  2. Bilişsel İşlemleme Terapisi

  3. Bilişsel Terapi

  4. Uzamış Exposure Terapisi

  5. Kısa Eklektik Psikoterapi

  6. EMDR

  7. Narratif Exposure Terapisi

Kaynaklar

APA (2017). Using the APA Clinical Practice Guideline for the treatment of posttraumatic stress disorder (PTSD) in adults. https://www.apa.org/ptsd-guideline/decision-making-aid.pdf
Savi Çakar. (2019). Travma ile ilişkili bozukluklar. F. Savi Çakar (Ed.), Travma psikolojik danışmanlığı (s. 507-539) içinde. Pegem Akademi.

TRAVMA HAKKINDA KİTAP ÖNERİLERİ

Afetler, Krizler, Travmalar ve Psikolojik Yardım / Türk PDR Derneği
Travma Terapisinin İlkeleri & Belirtiler, Değerlendirme ve Tedavi İçin Bir Kılavuz / İstanbul Bilgi Üniversitesi
Travmaya Yönelik Bilişsel Davranışçı Terapiler / Litera Yayıncılık
Travma Sonrası Psikolojik Tepkileri Anlamak / Psikonet Yayınları
Travma Uygulaması / Psikonet Yayınları
Zor Zamanlarda Ruhsal Dayanıklılık / Psikonet Yayınları
Travma ve İyileşme / Literatür Yayınları
Travma ve Beden / Pat Ogden & Kekuni Minton & Clare Pain
Travma ve Anı / Peter A. Levine
Kaplanı Uyandırmak Travmayı İyileştirmek / Peter A. Levine & Ann Frederick
Ey Travma Bizden Uzak Dur! / Peter A. Levine
Dile Gelmeyen Bir Sesle / Peter A. Levine
Bir Çocuğun Gözünden Travma / Peter A. Levine
Beden Kayıt Tutar / Bessel A. Van Der Kolk
Beden Asla Yalan Söylemez / Alice Miller
Köpek Gibi Büyütülmüş Çocuk
Bir sonraki yazımızda ise Kayıp ve Yas süreçlerine odaklanacağız.