Bu yazımızda kriz türlerine, travmatik krizlerin evrelerine, kriz durumlarına verilebilecek çeşitli tepkilere, akut stres tepkisine ve akut stres bozukluğuna değiniyor olacağız.

Kriz Türleri

Krizler, gelişimler krizler ve durumlar krizler olarak ikiye ayrılmaktadır (Demirli-Yıldız vd., 2020).

Gelişimsel (Değişim) Krizler

a.Gelişim dönemi krizleri: Psikososyal gelişim dönemlerinde meydana gelebilecek olası krizlerdir.
b.Yaşam dönemi geçişleri: Mezun olmak, iş – kariyer değiştirmek, evlenmek, hamilelik, çocuk sahibi olmak ve emekli olmak gibi yaşam içerisinde geçiş dönemlerinde meydana çıkabilen krizlerdir.

Durumsal (Travmatik) Krizler


Kontrol edilemeyen ve beklenmedik dış kaynaklı stres kaynakları ve durumlar tarafından yaşama dahil olan ve duygusal olarak baş edilemeyen olaylar ile tetiklenir.
a.Doğal yollarla meydana gelen: Deprem, sel, fırtına, volkan patlamaları vb.
b.İnsan kaynaklı oluşan: Savaş, işkence, taciz, trafik kazaları vb.

Travmatik Krizlerin 4 Aşaması

Krizler kaçınılmaz olsa da her kriz travmatik bir deneyim sonuçlanmayabilir.
Travmatik krizlerin 4 aşamayı takip ettiği belirlenmiştir (Sözer, 1992).
  1. Şok: Gerçek mümkün olduğu kadar uzak tutulmaya çalışır. Dışarıdan her şey düzgün ve yolunda görünse de içe her şey karmaşıktır. Amaçsız aktiviteler ortaya çıkabilir.
  2. Tepki: Gerçekle yüzleşme başlar. Savunma mekanizmaları aracılığıyla gerçek mümkün olduğu kadar adaptif bir şekilde entegre edilmeye çalışılır.
  3. İşlem: Yavaş yavaş travmadan uzaklaşılır. İlgiler yeniden ortaya çıkar. Gelecek konusunda planlar yapılır.
  4. Yeniden Uyum: Kişinin benlik saygısı yeniden yükselmiştir. Yeni ilişkiler kurulur ve devam ettirilir.

Kriz Sonucu Verilebilecek Olası Tepkiler

Travma sonrası ortaya çıkan tepkiler “anormal durumlara verilen normal tepkiler” olarak tanımlanır (Bremner, 1999; Akt. Kaya, 2019).
  1. Fiziksel: Baş ağrıları ve baş dönmesi, üşüme ve yanma hissi, göğüste daralma hissi, heyecanlı-gergin veya aşırı uyarılmışlık hissi, halsizlik ve yorgunluk, mide bulantısı ve bağırsak rahatsızlığı, iştah azalması veya artması, genel sağlık durumunun kötüleşmesi
  2. Davranışsal: Uygu düzeninde bozulma ve kabul görme, asabi ve gergin hissetme, sürekli tetikte olma, kötü bir şey olacak beklentisi, görünür bir neden yokken ağlamaklı olma veya ağlama, aile veya çalışma arkadaşlarıyla çatışmalar, travmatik olayı hatırlatan unsurlardan kaçma, duyguları ifade edememe, sosyal ortamlardan uzaklaşma ve içe kapanma, alkol ve ilaç kullanımında artış
  3. Duygusal: Şoka girme ve hissizlik hali, güvensizlik hissi, derin üzüntü, ölen kişilere duyulan yoğun özlem, çaresizlik ve güçsüzlük hissi, aşırı alınganlık, öfke ve öç alma isteği, hırçınlık, toleransın az olması, umutsuzluk ve karamsarlık, suçluluk hissi, ani duygu değişimi
  4. Bilişsel: Dikkat ve konsantrasyon sorunları, unutkanlık, düşünce bozuklukları, karar verememe, tam veya kısmi hafıza kaybı yaşama, rahatsızlık veren anılar ve imgelerle meşgul olma, katı özeleştiri yapma, sürekli tehlikelerden korunma planları yapma, manevi ve dini inançları sorgulama (Zara, 2011; Akt. Demirli-Yıldız vd., 2020).

Akut Stres Tepkisi (ICD-11)

Son derece tehdit edici veya korkunç nitelikte (ör. doğal veya insan yapımı felaketler, çatışma, ciddi kazalar, cinsel şiddet, saldırı) olayları takiben ortaya çıkan geçici duygusal, somatik, bilişsel veya davranışsal semptomların gelişimini ifade eder.
Belirtiler, kaygının otonomik belirtilerini (örn. Taşikardi, terleme, kızarma), sersemlik hali, kafa karışıklığı, üzüntü, endişe, öfke, çaresizlik, aşırı hareketlilik, hareketsizlik, sosyal geri çekilme ve sersemliği içerebilir.
Bu tepkiler stres etkeninin şiddeti göz önüne alındığında normal kabul edilir ve genellikle olaydan sonraki birkaç gün içinde veya tehdit edici durumdan uzaklaştıktan sonra azalmaya başlar.

Akut Stres Bozukluğu (DSM-5)

A.Aşağıdaki yollardan biriyle (ya da birden çoğuyla), gerçek ya da göz korkutucu bir biçimde ölümle, ağır yaralanmayla karşılaşmış ya da cinsel saldırıya uğramış olma:
  1. Doğrudan örseleyici olay(lar) yaşama.
  2. Başkalarının başına gelen olay(lar)ı, doğrudan doğruya görme (bunlara tanıklık etme).
  3. Bir aile yakınının ya da yakın bir arkadaşının başına örseleyici olay(lar) geldiğini öğrenme ya da ölüm olasılığı kaba güçle ya da kaza sonucu olmuş olmalıdır.
  4. Örseleyici olay(ların)ın sevimsiz ayrıntılarıyla, yineleyici bir biçimde ya da aşırı bir düzeyde karşı karşıya kalma
B.Örseleyici olay(lar)dan sonra başlayan ya da kötüleşen, istençdışı gelen belirtiler, olumsuz duygudurum, çözülme, kaçınma ve uyarılmayı kapsayan aşağıdaki herhangi beş kümeden dokuz (ya da daha çok) belirtinin varlığı:

İstençdışı Gelen Belirtiler

  1. Örseleyici olay(lar)ın yineleyici, istemsiz ve istençdışı gelen, sıkıntı veren anıları.
  2. İçeriği ve/ya da duygulanımı örseleyici olay(lar)la ilişkili, yineleyici, sıkıntı veren düşler
  3. Kişinin örseleyici olay(lar) yeniden oluyormuş gibi hissettiği ya da davrandığı çözülme (dissosiyasyon) tepkileri
  4. Örseleyici olay(lar)ı simgeleyen ya da çağrıştıran iç ya da dış uyaranlara tepki olarak yoğun ya da uzun süreli bir ruhsal sıkıntı yaşama ya da fizyolojiyi ilgilendiren belirgin tepkiler gösterme

Olumsuz Duygudurum

  1. Sürekli bir biçimde, olumlu duygular yaşayamama

Çözülme (Dissosiyasyon) Belirtileri

  1. Kişinin çevresindekilerle ya da kendisiyle ilgili olarak değişmiş bir gerçeklik duyumu
  2. Örseleyici olay(lar)ın önemli bir yönünü anımsayamama

Kaçınma Belirtileri

  1. Örseleyici olay(lar)la ilgili ya da yakından ilişkili, sıkıntı veren anılar, düşünceler ya da duygulardan uzak durma çabaları
  2. Örseleyici olay(lar)a ilgili ya da yakından ilişkili, sıkıntı veren anılar, düşünceler ya da duyguları uyandıran dış anımsatıcılardan (insanlar, yerler, konuşmalar, etkinlikler, nesneler, durumlar) uzak durma çabaları.

Uyarılma Belirtileri

  1. Uyku bozukluğu
  2. İnsanlara ya da nesnelere karşı sözel ya da sözel olmayan saldırganlıkla dışa vurulan, kızgın davranışlar ve öfke patlamaları
  3. Her an tetikte olma
  4. Odaklanma güçlükleri
  5. Abartılı irkilme tepkisi gösterme
    C.Bu bozukluğun (B tanı ölçütündeki belirtilerin) süresi, örselenmeyle karşılaştıktan sonra, üç günle bir ay arasında değişir.
Bir sonraki yazımızda ise travmatik kriz durumlarına maruz kalan ve yukarıda bahsedilen akut stres belirtilerini deneyimleyen bireylere yapılabilecek Psikolojik İlk Yardım (PİY) müdahalesine değineceğiz.
KAYNAKLAR
Demirli-Yıldız, A., Sevil-Gülen, Ö., & Erdur-Baker, Ö. (2020). Kriz, kriz tepkileri ve kriz danışmanlığı. Ö. Erdur-Baker ve T. Doğan (Ed.), Kriz danışmanlığı (s. 3-26) içinde. Pegem Akademi (4.baskı).
DSM-5 Tanı ölçütleri başvuru el kitabı (2013). E. Köroğlu (Çev.). HYB Yayıncılık.
ICD-11 Acute stress reaction. https://www.findacode.com/icd-11/code-505909942.html#:~:text=Acute%20stress%20reaction%20refers%20to,%2C%20combat%2C%20serious%20accidents%2C%20sexual
Kaya, Z. (2019). Travma psikolojik danışmanlığında kavramsal çerçeve. F. Savi Çakar (Ed.), Travma psikolojik danışmanlığı (s. 1-32) içinde. Pegem Akademi.
Sözer, Y. (1992). Psikiyatride kriz kavramı ve krize müdahale. Kriz Dergisi, 1(1), 8-12.